عدم افشای جرم

مخفی داشتن و نهان­سازی جرم، روشی است که به عنوان یکی از ویژگی­های سیاست جنایی اسلام مطرح است. سعی در بزه­پوشی و جلوگیری از افشاء جرم و ترغیب شخص خطا کار به ستر گناه و پوشیدن خطا در منابع اسلامی مورد توجه بوده است و آن را از ابعاد و جنبه­های مختلف دارای اهمیتی قابل توجه دانسته­اند.

کشف و آشکار شدن جرم، غالباً با گسترش اخبار مربوط به آن همراه است که این امر با توجه به انتشار مکرر اخبار وقوع آن، ضعف حساسیت­های عمومی را نسبت به جرم در پی خواهد داشت. خبر عادی شدن جرم، علاوه بر تزلزل احساس امنیت در جامعه و شیوع ترس از جرم که مبتنی بر احتمال بزه­دیده واقع شدن هر شهروندی است، غیر قابل اغماض و چشم­پوشی است. کاهش زشتی جرم، وحشتناک­ترین پدیده­ای است که می تواند امنیت و نظام جامعه را متلاشی کند. از این رو اشاعه­ی زشتی و بازگو کردن معاصی چنانچه با قصد و علم به آثار سوء آن مقارن باشد، با واکنشی شدید مواجه است.[1]

«برای کسانی که دوست دارند در باره­ی مؤمنان تهمت زنا شایع شود در دنیا و آخرت عذابی دردآور مهیاست و خدا می­داند و شما نمی­دانید[2]».

در روایات بی­شماری، شخص خطا کار به ستر گناه و پوشیدن خطا ترغیب شده است. مجرم لغزش خویشتن را علنی نکند و به توبه و انابه قلبی بین خود و خدای خود رو آورد و به راه راست درآید و در جبران خطای خود بکوشد. در این باره آمده است:«فقیهان برآنند که مستحب است زانی و هر کس دیگری که گناهی مرتکب می­شود، خطای خود را مخفی بدارد[3]».

جنبه­ی دیگری که در توجیه بزه­پوشی به وسیله مجرم و ترغیب بدان مورد توجه قرار گرفته است. حفظ کرامت انسان می­باشد. چرا که زندگی آمیخته با احترام و برخوردار از عزت و شرافت از مهم­ترین حقوق اساسی بشر است که به نحو گسترده­ای در نظام اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.[4] به این موضوع در مبانی بزه­پوشی مفصلاً پرداخته خواهد شد.

کیفر دارای خصوصیت ایلام، ایذاء و اهانت است که این اقدامی علیه عزت نفس انسان و شرافت اوست. بنابراین خود افشاگری و یا ظاهرسازی زشتی­ها از سوی مجرم که ملازم با هتک عزّت نفس اوست، نامطلوب شمرده شده است. تکلیف به حفظ کرامت نفس از اصولی است که در اخلاق اسلامی بر آن تأکید شده به طوری که اختیار تصرّف در حیثیت و آبرو از اطلاق تسلّط انسان بر جان و مال خویش استثنا شده است.[5]

کیفیت مواجهه­ی پیشوایان دینی با مجرمانی که نزد آنان به جرم خویش اقرار می­کرده­اند، همه بیانگر این است که آنان اصلاح و تحول باطنی مجرم را دنبال می­کرده­اند. به عنوان مثال، امیرالمؤمنین(ع) خطاب به مردی که برای چهارمین بار به منظور اقرار کردن به زنا نزد وی آمده بود، فرمودند:

«اگر به سراغ ما نمی­آمدی به دنبالت نمی­آمدیم»[6].

همچنین آن حضرت، خطاب به مرد دیگری که در حضور وی به ارتکاب زنا اقرار کرده بود، فرمودند: «آیا هر گاه یکی از شما مرتکب این کار زشت می­شود، ناتوان است چنان که خداوند گناهش را پوشیده، پرده­پوشی کند؟[7]»

از این گونه روایات در متون اسلامی کم نیست و همه دلالت بر جلوگیری از افشای جرم توسط مجرمان دارند که در راستای پرهیز از درگیر ساختن آنها با دستگاه عدالت کیفری است تا از برچسب مجرم خوردن و پیامدهای منفی آن پیشگیری شود.

گفتار سوم: توبه

توبه یکی از راه کارهای کنترلی است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. توبه در لغت به معنای بازگشت می­باشد و در اصطلاح به معنای بازگشت از معصیت است.[8] توبه عبارت از ندامت و پشیمانی است که اعتراف و اعتذار را در پی دارد و مانع بازگشت به اعمال مجرمانه و گناه می­شود.[9]

حقیقت توبه، بازگشت از راه ضلالت و گمراهی به راه هدایت و رشد کمال و بازگشت به خداوند پس از اعراض از اوست.[10]

جهت­گیری شارع مقدس در قرآن، همچنین اولیاء دین در احادیث و روایات و نیز سیره­ی عملی آنها، بر اصلاح بزهکار از طرق غیر قضایی است. قرآن مجید در حالی که گناه­کاران را مورد خطاب قرار می­دهد، بدون دعوت و دلالت آنها بر افشای سرّ و باطن خود برای دیگران، ایشان را به توبه و انابه به درگاه الهی و پشیمانی و ندامت از عملکرد خود، دعوت کرده و به آنها وعده­ی آمرزش و مغفرت از سوی ذات باری تعالی می­دهد.

در آیه­ی 8 سوره­ی تحریم می­خوانیم:

«ای کسانی که ایمان آورده­اید به درگاه خدا توبه کنید توبه­ای از روی اخلاص، باشد که پروردگارتان گناهانتان را محو کند و شما را به بهشت­هایی داخل کند که در آن نهرها جاری است[11]».

در آیه­ی 54 سوره­ی انعام آمده است:

«چون ایمان آورندگان به آیات ما نزد تو آمدند، بگو سلام بر شما، خدا بر خویش مقرر کرده که شما را رحمت کند، زیرا هر کس از شما که از روی نادانی کار بدی کند، آن گاه توبه کند و نیکوکار شود و بداند که خدا آمرزنده و مهربان است[12]».

در آیه­ی 135 سوره­ی آل عمران نیز نسبت به همه­ی گناهان وعده­ی پذیرش توبه داده شده است و در خصوص یکی از صفات پرهیزکاران آمده است:

«و آن کسانی که چون مرتکب کاری زشت شوند یا به خود ستمی کنند خدا را یاد می­کنند و برای گناهان خویش آمرزش می­خواهند، کیست جز خدا که گناهان را بیامرزد و چون به زشتی گناه آگاهند در آنچه می­کردند اصرار نمی­ورزند[13]».

در آیه­ی 39 سوره­ی مائده چنین آمده است:

«اما آن کسی که پس از ستم کردن توبه کند و جبران نماید، خدا توبه­ی او را می­پذیرد، خداوند آمرزنده و مهربان است[14]».

درست است که انسان برخوردار از فطرت و عقل است و ادراکات فطری انسان تا حدی خیر و شر امور را به او می­نمایاند. اما شهوات و خواهش­های نفسانی که با محرک­های محیطی و وسوسه­های شیطانی تقویت می­شود، ادراکات فطری و اکتسابی او را تحت­الشعاع قرار می­دهد و انسان را به سمت انحراف و خطا می­کشاند. به بیان دیگر، اعمال مجرمانه اعمالی هستند که انسان از روی جهالت انجام می­دهد؛ جهالت گاه به مفهوم نادانی و گاه به مفهوم غلبه­ی هوی و هوس و شهوات بر عقل و ادراکات عقلی انسان است. شاهد آن این است که پس از ارتکاب جرم و فروکش شدن شهوات، پشیمانی وجود انسان را در برمی­گیرد. البته مجرمان حرفه­ای معمولاً اعمالشان نه از روی جهالت، که از روی لجاجت است. ولی تعداد اینان به مراتب کمتر از مجرمان اتفاقی است. در هر حال از آنجا که ارتکاب جرم به سبب چنین ساختار و سرشتی در انسان است، باید راه بازگشت او را نیز فراهم ساخت. این راه باید راهی برخاسته از فطرت و منطبق با ضمیر انسان باشد، به گونه­ای که همچنان که فرد در اثر غلبه­ی هوی و هوس با اراده­ی خویش رفتار مجرمانه را برگزید، حال با ندامت و پشیمانی از عمل خویش راه جبران آن را تدارک ببیند و این البته نیازمند مساعدت و کمک الهی است. خداوند هم باید راه توبه را فرا روی انسان قرار دهد و در اعماق ضمیر او خواستگاه­های آن را فراهم آورد و توبه پذیر نیز باشد.[15]

این مسأله یعنی پاک شدن فرد توبه کننده باعث می­شود که فرد هویت مجرمانه­ای برای خویش نسازد. بنابراین از آثار روانی توبه می­توان به جلوگیری از شکل گرفتن هویت مجرمانه اشاره فرمود. معمولاً از جمله اموری که مانع بازگشت مجرمان به زندگی سالم و بدون جرم می­شود گذشته­ی پر از رفتار مجرمانه­ی آنها است. آنها با ملاحظه­ی گذشته خویش، از این که بتوانند زندگی سالمی را در پیش گیرند، خود را عاجز می­بینند. به بیان دیگر، احساس ضعف و ناتوانی مجرمین در بازگشت به زندگی عادی نه به دلیل آن است که خود نمی­خواهند، بلکه به این سبب است که با توجه به گذشته­ی خویش، آن را غیر ممکن می­دانند. خداوند متعال برای این که این ضعف زایل گردد از سویی وعده به عفو گناهان و جرایم گذشته داده است و از سویی دیگر وعده داده است که آن گناهان و بدی­ها را به نیکی­ها تبدیل سازد.[16]

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که:

«خداوند از بندگان فریب خورده­اش، توابین (بسیار توبه­کنندگان) را دوست دارد.[17]» این روایت را تصریح متون اسلامی بر این که توبه کننده محبوب خداست، محبوبی که خداوند چشم انتظار اوست، می­دانند.[18]

«خداوند متعال از توبه­ی بنده­اش از کسی که زاد و توشه­اش را در شب ظلمانی گم کرده باشد و آن را بیابد، بیشتر خوشحال می­شود[19]»

مبحث سوم: راهکارهای پیشگیری از برچسب­زدن

به منظور جلوگیری از برچسب زدن به افراد، راهکارهایی در نظر گرفته شده است که در این قسمت، مورد بررسی قرار می­گیرد.

گفتار اول: بزه­پوشی

علاوه بر ترغیب شخص خطاکار به پوشیدن خطا، مردم و حاکم (قاضی) نیز مشمول این امر قرار می­گیرند.

«متون دینی و اخلاقی اسلامی آکنده است از نواهی تکلیفی و تنزیهی که مردم را از تجسس، غیبت کردن، عیب­جویی و افشای اسرار یکدیگر باز می­دارد؛ تا آنجا که شهود ارتکاب بخشی از جرایم، که فاقد جنبه­ی عمومی هستند، از اداء شهادت بازداشته شده­اند. در مقابل مؤمنان توصیه شده­اند اعمال یکدیگر را حمل بر صحّت نمایند[20]».

دولت مردان و قضات از نهی از افشای سرّ مردم مستثنا نیستند و آنها نیز مشمول دستور و توصیه به ستر عیوب و خطایای مردم می­باشند. امام علی (ع) در نامه­ی خود خطاب به مالک اشتر فرموده­اند:

«دورترین و منفورترین مردم نزد تو باید کسانی باشند که بیشتر به دنبال عیوب مردم هستند، چرا که مردم را عیوبی است که حاکم سزاوارترین کس به پوشاندن آن عیوب است. به دنبال کشف خطاهایی که از تو پنهان مانده، نباش. پس تا می­توانی زشتی­های مردم را بپوشان تا خدا زشتی­های تو را که دوست می­داری از مردم مستور بماند، بپوشاند[21]».

متن بالا تکه ای از این پایان نامه بود برای دانلود متن کامل با فرمت ورد می توانید روی این لینک کلیک کنید